Гносеология

Гносеология (гр. gnosis – білім, таным+logos – түсінік, ілім) – таным туралы ілім, таным теориясымен айналысатын философияның тарауы, бөлімі. Эпистемологиядан (ғылым теориясынан) айырмашылығы таным процесін таным субъектісінің (зерттеушінің) таным объектісіне (зерттелетін объектіге) қатынастары тұрғысынан қарастырады. Танымды талдаудың негізгі гносеологиялық сұлбасы (схемасы) ақыл мен ерік (жігер, қайрат) берілген субъект пен оған қарсы тұратын, субъектінің санасы мен еркінен тәуелсіз және онымен тек танымдық (немесе практикалық-танымдық) қатынаспен байланысқан табиғаттың объектісін қамтиды.

Гносеологиялық проблематиканың негізгі шеңбері танымның субъектісі мен объектісін интерпретациялау (түсіндіру), танымдық процестің құрылымы, ақиқат және оның критерийінің, таным формалары мен әдістерінің проблемалары төңірегінде болады. Бір жағынан, метафизикадан бас тарту және, екінші жағынан, жаратылыстану ғылымдарының қарқынды дамуы әлемге атап айтқанда танымдық қатынасты философияның ортасына қойды, ұсынды.

19 ғ. аяғынан классикалық философияның негіздерін сынау дәстүрлі көзқарастардың күйреуіне және "өзін-өзі танушы" және "оңашаланған"

("изолированный") субъект абстракцияларынан бас тартуға әкелді. Танымның қазіргі заманғы зерттеулері субъект-объектілік схемалардың шектеулерін бекіте отырып, басқа құрылымдық бөлшектеулер мен абстракцияларды негізгі, бастапқы етіп енгізеді: пәндік қызмет ("практика"), мәдени норма ("парадигма"), тіл және басқалар. Мұндай жағдайда дәстүрлі гносеологиялық проблематика кеңірек социомәдениеттік контексте және соған сәйкес ұғымдардың кең жүйесіне қосылады. Гносеологияның шеңберінде ғылым әдіснамасы мен эпистемология орталық позицияны алады.